Paus Leo XIV bezocht het Oecumenisch Patriarchaat

1. 1700 jaar na Concilie Nicea: Paus en patriarch roepen in Iznik op tot christelijke eenheid

Van de oude stad Nicea is niets meer over dan ruïnes; toch kozen paus Leo XIV en andere christelijke leiders deze veelbetekenende plek uit om het blijvende geloof te vieren dat is vastgelegd in de geloofsbelijdenis van Nicea.

Op 28 november 2025 trad paus Leo XIV in Turkije in de voetsporen van eeuwen christelijke geschiedenis. Op uitnodiging van patriarch Bartholomeos bezocht hij Nicea (het huidige İznik) en Constantinopel, waar hij deelnam aan oecumenische gebedsdiensten, de plechtige doxologie en de zondagsliturgie in het Oecumenisch Patriarchaat.

Voor de orthodoxe wereld was dit geen gewone ontmoeting. Het ging om een diep symbolische stap: de bisschop van Rome wordt als broeder ontvangen, terwijl de eeuwenlange scheiding tussen Oost en West nog steeds een feit is. Het bezoek illustreert dat oecumene geen abstract document is, maar een concrete praktijk van nabijheid, respect en gebed.

Het initiatief kwam volledig van oecumenisch patriarch Bartholomeos. De patriarch nodigde de paus uit om samen de 1700ste verjaardag van het Eerste Concilie van Nicea te herdenken. Nicea wordt in het Oosten niet slechts als een historische gebeurtenis gezien, maar als een levende bron van geloof, waar de orthodoxe kerk haar conciliaire traditie en theologische wortels aan ontleent.

Orthodox patriarch Bartholomeos van Constantinopel leidde op 28 november in Iznik – het vroegere Nicea, ongeveer 130 kilometer ten zuidoosten van Istanbul – een oecumenische gebedsdienst en het gezamenlijk uitspreken van de geloofsbelijdenis. Samen met de orthodoxe patriarchen van Antiochië, Alexandrië en Jeruzalem of hun vertegenwoordigers, en met vertegenwoordigers van andere orthodoxe, anglicaanse en protestantse kerken, markeerde paus Leo de 1700ste verjaardag van het Concilie van Nicea – de voornaamste aanleiding voor zijn eerste buitenlandse reis als paus.

Voor orthodoxen is dit een erkenning dat Rome niet enkel historisch een rol speelt, maar dat het gedeelde erfgoed van concilies en geloofsbelijdenissen een brug kan slaan naar hedendaagse eenheid.

“Nicea behoort ons allen toe. Als wij de erfenis ervan vieren, erkennen wij dat Christus één is en dat Zijn Kerk geroepen is tot eenheid,” verklaarde de patriarch bij de aankondiging van het bezoek.

Bij de gezamenlijke recitatie van de geloofsbelijdenis werd de uitdrukking die bekendstaat als het filioque – de bewering dat de Heilige Geest “voortkomt uit de Vader en de Zoon” – weggelaten, omdat deze niet wordt gebruikt door de orthodoxe kerken; de frase werd in 1014 door paus Benedictus VIII aan de Latijnse tekst toegevoegd.

Op een platform met uitzicht op de overblijfselen van de Basiliek van Sint-Neofytos, die nu gedeeltelijk onder water ligt in het Meer van Nicea (Iznik), namen de kerkleiders om beurten het voortouw in het gebed – in het Engels, Grieks en Arabisch – en het aansteken van kaarsen. Afwisselend zongen een katholiek koor in het Latijn en een orthodox koor in het Grieks.

Patriarch Bartholomeos verwelkomde de paus en andere gasten. “Ondanks zoveel tussenliggende eeuwen en alle omwentelingen, moeilijkheden en verdeeldheden die ze hebben gebracht”, zo zei hij, “benaderen wij deze heilige herdenking toch met gedeelde eerbied en een gemeenschappelijk gevoel van hoop.”

“De kracht van deze plaats ligt niet in wat voorbijgaat, maar in wat voor altijd blijft.” Met “de vurigheid van het geloof van Nicea brandend in ons hart”, aldus de patriarch, moeten we “de wedloop” naar christelijke eenheid voortzetten, in de geest van Jezus’ gebed om de eenheid van zijn leerlingen.

2. Zoeken naar broederschap

Daarna sprak paus Leo de aanwezigen toe. Hij zei dat de mensheid “roept om verzoening” in een tijd waarin zij “geplaagd wordt door geweld en conflict”.

“Het verlangen naar volledige gemeenschap onder alle gelovigen in Jezus Christus gaat altijd gepaard met het zoeken naar broederschap onder alle mensen”, zei hij. “In de geloofsbelijdenis van Nicea belijden wij ons geloof ‘in één God, de Vader’. Maar het zou niet mogelijk zijn God als Vader aan te roepen als we zouden weigeren alle andere mannen en vrouwen – geschapen naar Gods beeld – als broeders en zusters te erkennen.”

“Bovendien moeten we krachtig het gebruik van religie afwijzen om oorlog, geweld of welke vorm van fundamentalisme of fanatisme dan ook te rechtvaardigen”, zei hij. “In plaats daarvan zijn de te volgen paden die van broederlijke ontmoeting, dialoog en samenwerking.”

“Wij worden allemaal uitgenodigd om het schandaal van de verdeeldheid, die helaas nog steeds bestaat, te overstijgen en het verlangen naar eenheid te koesteren waarvoor de Heer Jezus heeft gebeden en zijn leven heeft gegeven”, zei de paus. “Hoe meer wij verzoend zijn, des te geloofwaardiger wij christenen getuigenis kunnen afleggen van het Evangelie van Jezus Christus, dat een verkondiging van hoop is voor allen.”

3. Doxologie en gezamenlijke verklaring ondertekend

Na Nicea werd de paus op zaterdag 29 december in Constantinopel verwelkomd in het Oecumenisch Patriarchaat, de Phanar. Hier vond een plechtige doxologie plaats: een lofzang waarin paus en patriarch werden gezegend. Voor orthodoxen is de doxologie niet louter ceremonieel; het is een diep symbolische handeling die de lof aan God centraal stelt en die vertrouwen en broederschap uitdrukt.

Patriarch Bartholomeos verwelkomde paus Leo bij de ingang van de patriarchale Sint-Joriskerk. Samen staken ze een kaars aan, vereerden een heilige icoon en betraden de kerk voor een doxologie. Z.H. Patriarch Theodoros van Alexandrië en hiërarchen van beide kerken woonden de ceremonie bij, samen met diplomatieke vertegenwoordigers.

Tijdens de doxologie werd het gezang “Eis polla eti, Despota!” gezongen, traditioneel voor de patriarch, maar nu ook in een uitzonderlijke erkenning van de paus. Orthodoxen interpreteren dit als een teken dat de deur naar eenheid openstaat, zonder dat de eigen identiteit wordt aangetast.

Zijne Heiligheid Paus Leo XIV en Zijne Alheiligheid de Oecumenisch Patriarch Bartholomeos gingen vervolgens naar de Troonzaal om de gezamenlijke verklaring te ondertekenen, waarin zij beloven de eenheid tussen hun kerken te versterken. Dit markeert het hoogtepunt van de eerste apostolische reis van de paus naar Istanbul sinds zijn verkiezing, in een moment van diepe symboliek voor christelijke verzoening en wereldvrede.

Bartholomeos benadrukte het belang van het versterken van de eenheid van de kerk en prees zijn voorgangers Benedictus XVI en Franciscus als “uitzonderlijke bijdragers” aan het herstel van de betrekkingen. Hij herinnerde eraan dat Franciscus plotseling stierf “de tweede dag na Pasen in Rome”, maar zei: “De belofte is gisteren door ons beiden vervuld.” De patriarch onderstreepte de plicht “de geest en de eenheid van vrede te bewaren” en beschreef de kwestie van eenheid als “belangrijker dan ooit”.

Paus Leo sprak zijn “diepe dankbaarheid” uit voor het warme ontvangst en zei dat hij geraakt was om “in dezelfde stappen” te kunnen gaan als Paulus VI, Johannes Paulus II en Franciscus.

4. Zondagsliturgie voor het Feest van de heilige Apostel Andreas de Eerstgeroepene: zichtbare oecumene in het hart van Constantinopel

Het hoogtepunt voor de orthodoxe gemeenschap was de aanwezigheid van paus Leo XIV tijdens de patriarchale zondagsliturgie in de kerk van de Heilige Georgios in het patriarchaat, voor het feest van de Heilige Apostel Andreas de Eerstgeroepene, de patroonheilige van het oecumenisch patriarchaat.

Bij deze dienst was Zijne Heiligheid Paus Leo aanwezig samen met zijn gevolg, met vertegenwoordigers van de Griekse regering, het bij Turkije geaccrediteerde corps diplomatique en andere hoogwaardigheidsbekleders.

Aan het einde van de goddelijke liturgie werden officiële toespraken uitgewisseld tussen de paus en de oecumenische patriarch, gevolgd door de zegening van de congregatie door beide primaten vanaf het balkon van de patriarchale residentie.

Patriarch Bartholomeos sprak over de “onverwoestbare broederschap” en herinnerde aan het conciliaire principe dat eenheid niet gelijkstaat aan uniformiteit.

5. Slotbedenking

Voor de orthodoxe gemeenschap was het bezoek van paus Leo XIV niet slechts een protocollair bezoek, maar een tastbare herinnering dat de scheiding van 1054 wonden heeft achtergelaten, maar geen onoverkomelijke barrière hoeft te zijn.

De oecumenische patriarch en de paus boden een voorbeeld van hoe kerkelijke leiders historische wonden erkennen, ritueel en liturgisch nabijheid tonen en hoop uitstralen. Voor de orthodoxe gelovigen is het een aansporing om gebed, dialoog en broederschap centraal te houden — kernwaarden die al sinds het concilie van Nicea hun kracht bewijzen.

Zoals patriarch Bartholomeos het uitdrukte: “De deur van de eenheid is nooit dichtgevallen; zij staat open voor allen die willen luisteren, bidden en samenkomen in Christus.”