De toekomst van het christendom in de hedendaagse seculiere samenleving

Op maandag 4 oktober om 19.00 uur vond een conferentie plaats met als titel “De toekomst van het christendom in de hedendaagse seculiere samenleving”. De spreker was priestermonnik Theophilos van het Athonitische Klooster van de Pantokrator.

De tekst van de conferentie vindt u hieronder:

Monseigneur, dierbare Vader Dominique, dierbare vrienden, broeders en zusters

Toen ik de titel van deze lezing herlas, “De toekomst van het christendom in de hedendaagse seculiere samenleving”, kon ik het niet verhelpen om te glimlachen om verschillende redenen.

De eerste reden is een bijbelse, te weten dat waarzeggerij formeel door God verboden is en het voorbeeld van koning Saul, die ernstig krankzinnig werd nadat hij een heks had geraadpleegd, doet mij vrezen voor mijn eigen toekomst. Ik heb genoeg zonden begaan en ik wil deze niet toevoegen aan een al lange lijst. Met andere woorden, ik ben Madame Soleil niet.

De tweede reden is dat dit onderwerp met grote ernst en eruditie is behandeld door echte geleerden en zeer bekwame theologen, en ik aarzel om nog iets toe te voegen aan de stroom van woorden over dit onderwerp.

De derde en laatste reden is heel eenvoudig: ik ben al 26 jaar monnik op de Athosberg. Ik weet iets over Christus, iets minder over het christendom, en nog minder over het Westen, om nog maar te zwijgen over het christendom in het Westen, dat ik ken uit bepaalde bronnen, maar waarschijnlijk ook uit onvolledige clichés.

Na zo’n inleiding vraagt u zich misschien af wat ik ga zeggen? Ga alstublieft niet weg. Ik ben nog niet klaar. Voordat ik veronderstellingen maak over de toekomst, wil ik u iets vertellen over het heden, en een beetje over het verleden.

De “hedendaagse wereld” is vandaag een zeer vaag begrip. Het onderscheid tussen “Oost” en “West” uit het verleden is relatief. Ik heb gehoord dat in Afrika de gezinnen nu de avonden doorbrengen met televisie kijken. In de woestijn nemen de Toearegs hun kamelen mee over routes waar telefoons een netwerk kunnen vinden. De Eskimo’s maken hun eigen series. Ik ken zelfs een Athos monnik, Kyrie Eleison, die af en toe opera’s bekijkt op YouTube. We moeten dus toegeven dat de westerse cultuur zich verspreidt in de wereld, waar ze vaak politiek met klem wordt opgelegd, maar soms ook door mensen wordt verhoopt, die wachten op de democratie of minder nobel gezegd op de 5G. Dit alles werkt tezamen. Wat mij opvalt, vanuit mijn Klooster gezien, is het gevoel dat het lot van de mensen steeds meer met elkaar verbonden is. Voor het beste en het slechtste. Wij kunnen ons verheugen of treuren, maar het is een feit; en het is niet nodig te wenen over de ruïnes van Jeruzalem.

Wat mij opvalt, luisterend naar onze bezoekers op Athos, is niet het verval of de zondigheid van de hedendaagse wereld, maar de absurditeit waartoe vele jongeren en ouderen veroordeeld zijn. Alles lijkt zo vlot, zo onstabiel! Hoe geef je je geloof aan een ander? Hoe kun je je geloof aan een instelling geven? Kunnen we nadenken over ons leven op lange termijn? Hoeveel echtparen zijn gevormd om “samen een eindje op weg te gaan”, zoals men zegt, en hoeveel kinderen ervaren de pijn van een scheiding? De moderniteit wil niet erven van het verleden. Zij gelooft niet meer in een mooie toekomst. Er zijn nog steeds huidige momenten waarvan wij proberen te genieten, maar die een omgekeerde kopie zijn van de vreugde van de hemel, want het volgende moment is misschien dit van de dood. De dood! Op het gevaar af u te choqueren, geloof ik dat in deze verschrikkelijke vaststelling die tot de dood leidt, juist het antwoord ligt op onze vraag.

Het Westen, diep beïnvloed door het Jodendom en Griekenland, heeft in de loop van zijn geschiedenis een zeer levendig besef ontwikkeld van de tragiek van het menselijk leven. We lezen erover in de Oresteia (het verhaal van Orestes, nvdv), het eerste toneelstuk dat tot ons is gekomen! We zien het in de oude literatuur met de ongekende kracht van archaïsche teksten. Het tragische is, zoals ge weet, wanneer het slecht afloopt. Met de Bijbel wordt een grote verandering geïntroduceerd. Tragedie heeft niet het laatste woord, want God schiep man en vrouw vrij, naar zijn beeld. Zij zijn verantwoordelijk voor hun eigen lot. Als ze het kwade kiezen, creëren ze hun eigen tragedie. Als zij het goede kiezen, zijn zij de acteurs in een drama waarin zij hun gelijkenis met God vinden. Door zijn Kruis omarmde onze Verlosser het drama van de menselijke conditie in zijn geheel en nam het op zich tot in het tragische: Hij, het enige onschuldige lam, stierf door de handen van de schuldigen. Maar Hij is opgestaan en biedt leven aan allen die in de duisternis en de schaduw van de dood liggen. Ons geloof bestaat slechts in deze polariteit: Christus’ nederdaling in de hel en zijn verrijzenis uit de dood. Dit is het woord, dat aan de heilige Silouan werd geopenbaard: “Houd uw geest in de hel en wanhoop niet”.

Wij, Orthodoxen, zingen graag na de communie: “Wij hebben het ware licht aanschouwd!” Wat een vreugde om dit licht te hebben ontvangen! Maar ik vrees dat wij soms vergeten, dat dit licht schijnt in de duisternis (Johannes 1) en dat het in de duisternis van deze wereld is, dat onze ogen dit licht moeten weerkaatsen. Met andere woorden, het christendom in het algemeen, en de Orthodoxie in het bijzonder, mag geen getto-godsdienst worden, die hoopt op het einde van de barbaarse tijden. Spiritueel gezien, zijn wij het Westen. Picasso zei tegen zijn leerlingen die probeerden modieus te zijn: “Probeer niet modern te zijn, dat zijn jullie al!” Wij zijn westerlingen en wij kunnen onszelf niet beschouwen als een klein restje overblijfsel. In de eerste plaats omdat wij de kinderen van onze tijd zijn, en in de tweede plaats omdat wij als christenen volledig solidair willen zijn met de mannen en vrouwen van onze tijd, ook door hun zonde te dragen zoals Christus. Hij, de onschuldige, leed voor de schuldigen. Wij hebben dus niet het recht om aan de kant te blijven staan, zoals de priester en de Leviet voor de man die de rovers geslagen hadden. Zelfs indien die man zichzelf had geslagen of zelfs indien hij het had verdiend. Geestelijk gezien zal het christendom in het Westen alleen gewicht in de schaal leggen als ieder van ons zich ervan bewust wordt, dat hij zijn eigen hel, zijn eigen dood draagt, en dat Christus hem in deze totale duisternis bij de hand neemt, hem verlicht, naar hem toelacht, hem omarmt. Het christendom is een beschaving, maar het is gebaseerd op een persoonlijke en een gemeenschapservaring. We hebben het beleefd tijdens de liturgie: de dood en verrijzenis van Christus. En wij zijn geroepen deze ervaring te beleven door eerlijk naar ons leven te kijken: door onze ziel in de hel te houden en niet te wanhopen. Zoniet is ons woord waardeloos. Alsook ons leven. Wij zullen de kudde zijn, die door de dood naar de weide wordt geleid, waarover de Psalm spreekt.

Uit deze ervaring van het christelijk geloof kan een christendom herboren worden, waarvan wij de contouren nog niet kennen. Wat zeker is, is dat onze wereld probeert te begrijpen wat zij is. Het doet dit via de pers, via muziek, via films. Telkens is het een verhaal dat probeert een verslag te geven van wat is, wat is gebeurd, wat had kunnen zijn. De mens bestaat alleen door een verhaal dat hem wordt verteld en waarin hij zich integreert om zijn eigen verhaal uit te vinden. De Bijbel is een boek met verhalen, waarin wij begrijpen dat ook het onze interessant is. Maar de Bijbel wordt vandaag de dag niet meer gelezen. De Griekse tragedies ook niet. Mensen luisteren naar de radio en kijken op internet. Dit verhaal van verlossing, indien wij het hebben ervaren, is onze plicht om dit verhaal te delen, naargelang van onze talenten. Het christendom in het Westen is stervende, in menselijke termen, ook al heeft God hogere gedachten dan wij. Maar het is aan ons om levend te zijn, dat wil zeggen, opgestaan uit de dood door een oprechte belijdenis van onze zonden en de ervaring van de verrijzenis, die voortkomt uit Gods vergeving. Vanaf dat moment kunnen christenen een buitengewoon, maar waar verhaal brengen: hun eigen verhaal. Tijdens de pandemie zagen we het onvermogen van onze wereld om met tragedie en dood om te gaan. Mensen demonstreerden in de straten omdat een virus doodt! Het was de eerste keer in de geschiedenis van de wereld. Dit onvermogen om met tragedie om te gaan is begrijpelijk. Zonder de opstanding is het onmogelijk de dood te aanvaarden. Ik zou graag zien dat meer orthodoxe christenen zich zouden engageren in de academische wereld, in de pers, in de film, in de radio, om het mysterie van hun geloof te beleven en, naargelang van hun genialiteit, de taal te vinden die hen in staat stelt het te vertalen, in alle nederigheid. Wat voor deze beroepen geldt, geldt voor alle andere beroepen. Indien ons geloof onze sterkste belangen doordringt, zal het in staat zijn een omgeving te scheppen die bevorderlijk is voor het leven. Zo ontstaan beschavingen, zo kan het christendom, als beschaving, zichzelf omvormen. Het zal het alleen doen als wij veranderen en de cirkel openen, zodat ook anderen het ware licht kunnen zien!

Vandaag, nu de hele wereld onzeker is, nu mensen wanhopig zijn, nu geweld alle leven dreigt te vernietigen, moeten wij proberen ons geloof te beleven en onze stem te laten horen. In het huidige gevaar, bereiken beleefde woorden die nergens toe leiden, niets. Het is vandaag de dag voor ons allen van levensbelang om geloof te hechten aan de eeuwige overwinning van Christus, zodat wij zelf geestelijk onoverwinnelijk kunnen worden. Zo moeten wij ons eraan herinneren dat wij van boven zijn wedergeboren in de diepte van de doopvont, in de naam van de Vader en van de Zoon en van de Heilige Geest. Zij die gedoopt zijn “in de heilige Geest en in vuur” (Lucas 3,16) beseffen in hun gebed, dat elk moment van ons leven wordt vastgelegd in de goddelijke eeuwigheid. Op elk moment en op elke plaats worden wij geleid door de onzichtbare hand van onze hemelse Vader.

Het is onmogelijk voor de mens om in zijn leven iets te volbrengen, zelfs maar één goede daad, zonder de genade van de Heilige Geest. En in de eerste plaats kan hij noch zichzelf, noch zijn zondige hartstochten beheersen, noch aan de vreselijke valstrikken van de duivel ontkomen, tenzij hij eerst ommuurd wordt door de genade van de Heilige Geest en Christus in zijn ziel doet wonen.

Wees kritisch over de leer die ge in de wereld hebt opgedaan. De cultuur waarin wij leven is een cultuur van verval. Het leven van de wereld is georganiseerd rond een paar menselijke hartstochten en het geestelijk leven staat in de marge. Wij moeten dit omkeren, het geestelijk leven in het centrum van ons leven stellen. De wijsheid van deze wereld kan de wereld niet redden. Parlementen, regeringen, de complexe instanties van de meest ontwikkelde moderne staten op aarde staan machteloos. De mensheid lijdt eindeloos. De enige uitweg is de wijsheid in onszelf te vinden, de oplossing; niet om voor onszelf te leven, voor ons kleine ego; maar om Christus te volgen. Alleen wanneer wij Christus aanvaarden als een volmaakte God en een volmaakte mens, wordt de volledige geestelijke ervaring, zoals beschreven door de apostelen en de vaders, mogelijk. Wij voelen onze ziekte, de dodelijke kracht van de zonde werkt in ons en wij zoeken een geneesheer. Hij geneest onze zielen van elke ziekte, door hen nieuwe activiteit te geven en hen te verlichten met een onuitputtelijk licht.
Sinds de oude tijden heeft de ervaring van het leven van de Kerk onomstotelijk bewezen dat voor het gebed – dat wil zeggen voor God – geen enkele ziekte van de geest ongeneeslijk is. God heeft de goddelijke vlam op aarde geworpen en wij bidden Hem onze zielen te ontsteken, opdat wij niet door de kosmische koude worden overweldigd en opdat geen donkere wolken deze glorierijke vlam overschaduwen.

Ik besluit mijn korte beschouwingen met de volgende opmerkingen:

a) De wereld, dat zijn wij. Wij zijn niet iets dat losstaat van de wereld. Wij maken deel uit van deze wereld. Wij leven de tragedie van deze wereld. Wij leven in de tragedie van de secularisatie, van een wereld ver van God. Wij zijn ook verwijderd van God.

b) Het christendom is uiteindelijk Christus zelf, het lichaam van Christus, het is de verrijzenis, het antwoord op de dood, de oplossing van de tragedie, de eeuwigheid, de uitweg uit doodlopende wegen.

c) De cruciale vraag is in welke mate wij christenen zijn, in welke mate wij met Christus verenigd zijn. Zolang we als christenen leven, hebben we een toekomst. Voor zover ons leven de sporen draagt van de verrijzenis, van hoop in de eeuwigheid, van het licht van Christus en van nederigheid, is er hoop. In zoverre kan onze oorspronkelijke vraag, naar het christendom in een geseculariseerde wereld, de vraag worden van de toekomst van een geseculariseerde wereld, die het christendom ontmoet. Wij kunnen geen toeschouwers zijn, noch rechters, maar getuigen, die het leven communiceren, dat wij door genade hebben ontvangen.

Dank u.